Toestemming voor het uitwisselen van medische gegevens tussen zorgverleners: hoe pak je dat aan?

De hoofdregel is dat er uitdrukkelijke toestemming vereist is om het medisch beroepsgeheim te kunnen doorbreken. Het is de verantwoordelijkheid van de zorgverlener om toestemmingen op correcte wijze uit te vragen en te registreren. Dit kan schriftelijk, digitaal of online, of mondeling.

Waar moet een rechtsgeldige uitdrukkelijke toestemming aan voldoen?

Er zijn vier eisen waar een rechtsgeldige toestemming aan moet voldoen.

1. Vrijelijk gegeven

De patiënt of diens wettelijke vertegenwoordiger mag niet onder druk worden gezet om toestemming te geven. Bovendien mag de patiënt of diens wettelijke vertegenwoordiger geen nadelige gevolgen ondervinden als er geen toestemming wordt verleend.

2. Ondubbelzinnig

Er moet sprake zijn van een actieve handeling. Bijvoorbeeld een (digitale) schriftelijke of een mondelinge verklaring. Het moet in elk geval volstrekt helder zijn dát er toestemming is verleend, door wie, wanneer, en waarvoor. Er mag niet uit worden gegaan van het principe ‘wie zwijgt, stemt toe’. Het gebruik van vooraangevinkte vakjes is ook niet toegestaan.

3. Geïnformeerd

De patiënt moet weten met welk doel de gegevens worden opgevraagd en/of verstrekt, wat de inhoud is van de informatie (welke gegevens) en moet de draagwijdte van zijn/haar toestemming kunnen overzien. Je moet vóór het vragen van toestemming de zekerheid hebben dat de patiënt hiervan op de hoogte is. Ook moet de patiënt worden geïnformeerd over het recht om de toestemming weer in te trekken. Deze informatie moet in een toegankelijke vorm worden aangeboden en moet begrijpelijk zijn.

4. Specifiek

Toestemming moet steeds gelden voor een specifieke verwerking en een specifiek doel. Heb je meerdere doeleinden om gegevens te verwerken? Dan moet je de betrokkene hierover informeren en voor elk doel afzonderlijk toestemming vragen. Het doel mag niet gaandeweg veranderen.

Van wie moet de uitdrukkelijke toestemming worden verkregen?

Bij patiënten jonger dan 12 jaar moet de wettelijk vertegenwoordiger(s) toestemming geven. Bij patiënten van 12 tot 16 jaar moet de patiënt en de wettelijk vertegenwoordiger(s) samen toestemming geven, tenzij de patiënt niet in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen. Bij patiënten van 16 jaar en ouder geeft de patiënt alleen zijn/haar toestemming, mits wilsbekwaam.

Uitzonderingen

Er zijn natuurlijk ook een aantal uitzonderingen. In deze gevallen is er geen uitdrukkelijke toestemming van de patiënt nodig voor het uitwisselen van medische gegevens.

A. Wettelijke plicht of taak

Als er sprake is van een wettelijke plicht (of taak) kan de zorgverlener zonder uitdrukkelijke toestemming patiëntgegevens uitwisselen.

B. Vitaal belang

In situaties waarin dringend noodzakelijke medische hulp aan een persoon dient te worden geboden en deze niet in staat is om toestemming te geven, bijvoorbeeld omdat men buiten bewustzijn is, is toestemming voor het uitwisselen van gegevens niet nodig. Het beschermen van de vitale belangen van de patiënt maken het uitwisselen van patiëntgegevens noodzakelijk.

C. Rechtstreeks betrokken bij de behandeling

De hoofdregel is dat als gegevens worden verstrekt aan ‘anderen dan de ‘patiënt’ daarvoor toestemming van de patiënt is vereist. Dit geldt niet voor degene die rechtstreeks betrokken zijn bij de behandeling. Rechtstreeks betrokkenen mogen alleen informatie uitwisselen die noodzakelijk is voor de behandeling of begeleiding van de patiënt.

D. Uitwisseling met vervanger of waarnemer van de zorgverlener

De hoofdregel geldt tevens niet voor degene die optreedt als vervanger van de zorgverlener. Ook hier geldt dat geen toestemming nodig is van de patiënt om gegevens te verstrekken aan de vervanger of waarnemer voor zover de gegevens noodzakelijk zijn voor de door hen in dat kader te verrichten werkzaamheden.

E. Verwijzing van de patiënt

Als een zorgverlener een patiënt doorverwijst dan mag toestemming van de patiënt worden verondersteld. Omdat de patiënt instemt met de verwijzing, wordt verondersteld dat hij ook instemt met de informatie‐uitwisseling.

F. Conflict van plichten

Tenslotte kunnen er ook zonder wettelijke verplichting of (veronderstelde) toestemming omstandigheden bestaan die maken dat de zorgverlener zijn/haar medisch beroepsgeheim toch mag doorbreken. Wanneer er sprake is van een noodsituatie mag de zorgverlener een beroep doen op een ‘conflict van plichten’, waarmee hij/zij gerechtvaardigd tot een doorbreking van zijn/haar zwijgplicht mag komen.

Op een conflict van plichten kan een beroep worden gedaan wanneer de zorgverlener meent dat het belang van doorbreking van zijn/haar zwijgplicht zwaarder weegt dan het individuele belang van patiënt (privacy) en het algemene belang die de vrije toegang tot zorg beschermt. Er kan sprake zijn van een noodtoestand wanneer het niet‐doorbreken van het geheim ernstige schade oplevert voor een ander.

Meer weten? Download de factsheet ‘Toestemmingen voor het uitwisselen van medische gegevens tussen zorgverleners’ van het ministerie van VWS.